historia
Rzeź Polaków pod Batohem, czyli jak to Chmielicki zaprzepaścił szansę niezależnej Ukrainy.
Od połowy 17 wieku Rzeczpospolita stopniowo traci swoje znaczenie w regionie. Powstanie Chmielnickiego trwało od 1648 do 1655 roku. W 1652 roku doszło do rozwiązania sejmu, poseł Siciński za namową księcia Radziwiłła po raz pierwszy rozwiązał sejm wykorzystując do tego celu "liberum veto". Gdyby nie uciekł zapewne zmienił by zdanie. W tym tekście skupię się wyłącznie nad jedną szczególną bitwą, która rozegrała się pod Batohem. Wyróżniła się czymś niespotykanym, nawet w tamtych czasach - bezlitosną i tylko z pozoru bezsensowna rzezią.
Pod Batohem doszło do walki dwóch armii, po stronie polskiej 12 tys. wojska, z tego połowa to piechota cudzoziemska, po drugiej stronie wojska kozackie w sile 17 tys. wojska pod dowództwem hetmana Chmielnickiego oraz Tatarzy, w sumie 24 tys. żołnierzy. Wojskami polskimi dowodził hetman Kalinowski, pod każdym względem marny wódz, który choć miał swoje zasługi był ponoć kłótliwy i arogancki. Wbrew wyraźnym rozkazom króla przeciął drogę wojskom Chmielnickiego, skuszony przez hospodara mołdawskiego rychłym ożenkiem z jego córką i nadzieją, że po rychłym zwycięstwie król mianuje go hetmanem wielkim koronnym. Warto napomknąć, że hospodar to samo obiecał Chmielnickiemu.
Przyczyny klęski?
Hetman zaniedbał rozpoznanie i nie docenił sił wroga. Niestety źródła związane z przebiegiem bitwy są bardzo skromne. Nie jest wykluczone, że z w powodu kłopotów z wypłacaniem żołdu doszło do buntu w obozie, całkiem możliwe, że na klęskę złożyło się kilka czynników np.niespodziewany pożar i panika. Podobno hetman był tak pewny siebie, że nawet obóz nie był należycie zabezpieczony.
Z pola bitwy udało się uciec zaledwie 2 tys. żołnierzy, około 3,5 tys. wpadło w ręce wroga. Już drugiego dnia Chmielnicki wydał potworny rozkaz wymordowania wszystkich bezbronnych jeńców, zaprotestowali Tatarzy krymscy, dla których każdy jeniec to łup, który można wymienić. Chmielnicki słysząc to kazał wypłacić za każdego jeńca okup z kozackiej kasy i Tatarzy nie protestowali. Rzeź trwała 2-3 dni, związani jeńcy byli kolejno mordowani, podcinano im gardła lub odrąbywano głowy, pozostali byli świadkami.
Rzeczpospolita straciła liczne grono zaprawionych w bojach oficerów, w tym krewnego przyszłego króla Sobieskiego (ten nie mógł dojechać z powodu choroby) - Marka, wybitnego oficera - Zygmunta Przyjemskiego ... i wielu innych, których zabrakło w późniejszych kampaniach. Chmielnicki miał przed rozkazem powiedzieć, że "zdechły pies nie kąsa".
Co było powodem rzezi?
Kozacy zarzucali Chmielnickiemu, że próbuje dogadać się z królem. Taką decyzję rozwiał wszystkie wątpliwości. Tatarzy krymscy musieli z nim zostać, bo dopiero obiecana wyprawa na Mołdawię miała przynieść im łupy. Początkowo Tatarzy chcieli łupić Rosję, czego obawiał się Chmielnicki. Po kampanii mołdawskiej zgodnie z daną obietnicą, syn Chmielnickiego ożenił się z córką mołdawskiego hospodara - Roksaną. Jednak nie na długo w 1653 roku Hospodar Mołdawski Bazyli Lupu został obalony przez wojska wołoskie, siedmiogrodzkie i Rzeczpospolitej, a syn Chmielnickiego - Tymofiej zginął podczas próby odsieczy.
Co z planami Chmielnickiego?
Chmielnickiemu marzyła się niezależna Ukraina, mógł to zrealizować poprzez wsparcie rosyjskiego cara, albo polskiego króla. Litewskie i polskie elity niestety nie kwapiły się do stworzenie, zamiast Rzeczpospolitej obojga narodów - trojga. Choć trzeba przyznać, że była to koncepcja rozpatrywana i bliska realizacji już od od unii lubelskiej 1569 roku ! Chmielnicki jednak szczerze nienawidził "Lachów" i choć niechętnie (Rosja zawsze była wrogo nastawiona do Kozaków) wybrał sojusz z carem. Rosjanie początkowo bali się angażować w konflikt, gdyż wszystkie poprzednie wojny z Rzeczpospolitą z kretesem przegrywali. Dwa lata po bitwie pod Batohem Aleksy Romanow podpisał z Chmielnickim (układ w Perejesławiu), wziął pod opiekę wschodnią część Ukrainy i wypowiedział Polsce wojnę. Niestety plany Chmielnickiego wzięły w łeb, Ukraina została podzielona na kilka wieków, sicz Kozaków zaporoskich została przez carycę Katarzynę II 100 lat później całkowicie zlikwidowana. Czy Chmielnicki zdawał sobie sprawę z tego, że rosyjski car nie jest podobny do polsko-litewskiego króla. Trudno powiedzieć, na pewno Ukraina na jego zrywie nic nie zyskała, a straty poniosły obydwie strony.
Wprawdzie zawarcie unii w Hadziaczu w 1658 roku z hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim otwierała drogę do powstania Rzeczypospolitej Trojga Narodów (z Księstwem Ruskim) to jednak nie było woli politycznej do jej faktycznego zrealizowania. Elity RP nie miały bowiem zaufania do Kozaków, Kozacy już wtedy paktowali z Moskwą, obalili Wyhowskiego i buławę hetmańską otrzymał Jerzy Chmielnicki. Na ziemie Ukrainy wkroczyły wojska rosyjskie.
Chmielnicki zapewne nie wiedział, że zjazd Ziemskiego Soboru Rosji w 1953, który zadeklarował chęć wzięcia Ukrainy pod swoje skrzydła, będzie jego ostatnim zjazdem. Warto dodać, że Sobór wybierał cara i tworzył prawo, wprawdzie musiało być sankcjonowane przez cara, ale jednak. Nie mógł wiedzieć, że samodzierżawie carskie okaże się dla Ukrainy niczym żelazny ucisk, z którego nie będzie się w stanie wyrwać, aż do rozpadu ZSRR.
Tak, jak do zaślepionego nienawiścią Chmielnickiego niewiele docierało, tak chan Tatarów Islam Girej (pośrednio również sułtan turecki Ibrahim Osmanli) z coraz większym niepokojem patrzył na rozwój sytuacji. Dla Tatarów zbyto silne osłabienie jednej ze stron nie było na rękę, pojawiał się natomiast na scenie nowy gracz - Rosja. Tatarzy 16 grudnia uzgodnili pod Kamieńcem separatystyczne porozumienie z Rzeczpospolitą. Wojska koronne odeszły, Chmielnicki pozostawiony przez potężnego sojusznika nie miał już chęci wojować, udał się do Perejasławia i tam chroniąc własny "tyłek" podpisał ugodę z Rosją. W 1655 roku Tatarzy Islama Gireja walczyli wspólnie z Polakami, w bitwie pod Jezierną pokonali Kozaków.
W efekcie powstania Chmielnickiego na jakiś czas upadł pomysł stworzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów. 100 lat potem caryca Katarzyna II zlikwiduje sicz, Tatarzy krymscy zostaną podbici, a potem w 1944 roku z rozkazu Stalina deportowani z Krymu. Trudno doszukać się jakiś pozytywów w powstaniu Chmielnickiego
Co na to Polacy?
W latach 1663-1664 hetman Stefan Czarniecki przeprowadził karną kampanię przeciwko Ukrainie, w rzezi zginęło aż dziewięciu jego krewnych. Miał to być odwet za Batoh. Ciało Chmielnickiego (zmarł w 1657 roku) zostało wykopane, a jego szczątki zniszczone.
Ukraina, Ruś, magnaci
Powstanie Chmielnickiego nie było jedynym powstaniem na Ukrainie, wcześniejsze Kosińskiego, Nalewajki były krwawo stłumione przez spolonizowanych ruskich magnatów. Po rebelii Pawluka w 1638 roku sejm przyjął z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego konstytucję "Ordynacja wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej". Niestety miała ona charakter represyjny i mocno zaostrzała sytuację na Ukrainie. Cytuję "Wszelkie tedy ich (tzn. Kozaków) dawne prawa starszeństwa, prerogatywy, dochody i inne godności przez wierne posługi ich przodków nabyte, a teraz przez tę rebelię stracone, na wieczne czasy im odejmujemy, chcąc mieć tych, których los wojny pozostawił wśród żywych, za w chłopy obrócone pospólstwo".
Nienawiść do "Lachów" w przypadku Bohdana Chmielnickiego mogła pojawić się z pobudek osobistych. Chmielnicki był szlachcicem, przedstawicielem wyższej warstwy kozackiego społeczeństwa (tzw. starszyzny), posiadał majątek ziemski, brał udział w bitwie pod Cecorą, gdzie zginął jego ojciec a on sam poszedł do niewoli tureckiej. Niestety pech chciał, że zetknął się z podstarościm Czaplińskim, który poprzez zajazd zagrabił jego majątek, nadany mu wcześniej za zasługi przez hetmana Koniecpolskiego. Czapliński uwiódł żonę Chmielnickiego, próbował zabić syna, a na Chmielnickiego zorganizował nieudany zamach. Chmielnicki próbował szukać sprawiedliwości w polskich trybunałach, a nawet u króla, niestety bezskutecznie.
Należy również pamiętać, że bunty nie miały charakteru narodowego. Kozakom wydawać by się nawet mogło, że działają na rozkaz i korzyść króla, który nie mogąc zrealizować swoich planów wojny z Chanatem Krymskim prosi ich o pomoc. Plany wojny z Chanatem torpedował Sejm RP. Chmielnicki sprytnie wykorzystał swoją wiedzę na temat wojny proponując Tatarom sojusz. Pomysł wojny z Chanatem Krymskim był bardzo dobry, zdobycie Krymu umożliwiało spokojny rozwój Ukrainy, która ciągle nękana była najazdami ze strony Tatarów. Chmielnicki początkowo był niechętny Rosji, gdyż była ona tradycyjnie wroga Kozakom.
Społeczeństwo ruskie składało się z chłopstwa (czerni), wśród nich wielu zbiegów z różnych części państwa, ruskie mieszczaństwo właściwie nie istniało, w miastach dominowali kupcy ormiańscy, Żydzi i Polacy. Elitą tych ziem byli Kozacy, w tym rejestrowi (na żołdzie Rzeczypospolitej), wśród nich było wielu szlachciców oraz kozacy nierejestrowi, których magnaci traktowali jak chłopstwo pańszczyźniane. Rządy nad tymi terenami sprawowali spolonizowane rody ruskiej szlachty Wiśniowieccy, Zasławscy, Ostrogscy, które miały ambicje kreowania polityki całej Rzeczpospolitej. Warto dodać, że rody te przeszły z prawosławia na katolicyzm. Niektórzy dowodzą, że wybuchy buntów były spowodowane podnoszeniem powinności pańszczyźnianych przez magnatów, a co z za tym idzie wpędzanie chłopów w nędzę. Ważną kwestią była również sprawa wiary. Od czasu zawiązania unii brzeskiej 1596 roku, prawosławie w Rzeczpospolitej podzieliło się na tych co uznają władzę papiestwa i dogmaty katolickie (unici) oraz prawosławnych, którzy nie uznali papieży (dyzunici). Wśród obu stron stale podsycany był konflikt. Sytuacja chłopów w całej Rzeczpospolitej była bardzo trudna. Szlachta nie tylko zyskała władzę nad ich pracą i losem, ale również posiadała władzę sądowniczą ! Nie dziwne więc, że wraz z powstaniem na Ukrainie rozruchy chłopskie pojawiły się w innych częściach kraju, w Wielkopolsce, Podhalu (górale Aleksandra Kostki-Napierskiego). Można pokusić się o stwierdzenie, że chłopi pańszczyźniani byli właściwie niewolnikami. Postawa szlachty wobec chłopów zemściła się w późniejszych ważnych dla przetrwania państwa wydarzeniach, w powstaniu styczniowym poparli cara, który był gwarantem uwłaszczenia i wolności.
Rzeczpospolita Trojga Narodów
Wobec przedłużającej się wojny Rzeczpospolitej z Moskwą 1654-1667 formalnie zgodzono się na powstanie unii Korony, Litwy i Rusi (Wielkie Księstwo Ruskie). W 1658 zawarto unię hadziacką, niestety Kozacy byli podzieleni i pogodzeni z podziałem Ukrainy. Do idei powstania takiego państwa powrócono podczas powstania styczniowego. Odnowiono wtedy unię horodelską, Rząd Narodowy przyjął wtedy wizerunek nowego herbu, obok godła Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego przedstawiał postać Archanioła Michała, patrona Rusi. Na wszystko było już jednak dawno za późno, w XIX wieku zaczęły rodzić się demony nacjonalizmu.
Ireneusz Piotrzkowicz
Pod Batohem doszło do walki dwóch armii, po stronie polskiej 12 tys. wojska, z tego połowa to piechota cudzoziemska, po drugiej stronie wojska kozackie w sile 17 tys. wojska pod dowództwem hetmana Chmielnickiego oraz Tatarzy, w sumie 24 tys. żołnierzy. Wojskami polskimi dowodził hetman Kalinowski, pod każdym względem marny wódz, który choć miał swoje zasługi był ponoć kłótliwy i arogancki. Wbrew wyraźnym rozkazom króla przeciął drogę wojskom Chmielnickiego, skuszony przez hospodara mołdawskiego rychłym ożenkiem z jego córką i nadzieją, że po rychłym zwycięstwie król mianuje go hetmanem wielkim koronnym. Warto napomknąć, że hospodar to samo obiecał Chmielnickiemu.
Przyczyny klęski?
Hetman zaniedbał rozpoznanie i nie docenił sił wroga. Niestety źródła związane z przebiegiem bitwy są bardzo skromne. Nie jest wykluczone, że z w powodu kłopotów z wypłacaniem żołdu doszło do buntu w obozie, całkiem możliwe, że na klęskę złożyło się kilka czynników np.niespodziewany pożar i panika. Podobno hetman był tak pewny siebie, że nawet obóz nie był należycie zabezpieczony.
Z pola bitwy udało się uciec zaledwie 2 tys. żołnierzy, około 3,5 tys. wpadło w ręce wroga. Już drugiego dnia Chmielnicki wydał potworny rozkaz wymordowania wszystkich bezbronnych jeńców, zaprotestowali Tatarzy krymscy, dla których każdy jeniec to łup, który można wymienić. Chmielnicki słysząc to kazał wypłacić za każdego jeńca okup z kozackiej kasy i Tatarzy nie protestowali. Rzeź trwała 2-3 dni, związani jeńcy byli kolejno mordowani, podcinano im gardła lub odrąbywano głowy, pozostali byli świadkami.
Rzeczpospolita straciła liczne grono zaprawionych w bojach oficerów, w tym krewnego przyszłego króla Sobieskiego (ten nie mógł dojechać z powodu choroby) - Marka, wybitnego oficera - Zygmunta Przyjemskiego ... i wielu innych, których zabrakło w późniejszych kampaniach. Chmielnicki miał przed rozkazem powiedzieć, że "zdechły pies nie kąsa".
Co było powodem rzezi?
Kozacy zarzucali Chmielnickiemu, że próbuje dogadać się z królem. Taką decyzję rozwiał wszystkie wątpliwości. Tatarzy krymscy musieli z nim zostać, bo dopiero obiecana wyprawa na Mołdawię miała przynieść im łupy. Początkowo Tatarzy chcieli łupić Rosję, czego obawiał się Chmielnicki. Po kampanii mołdawskiej zgodnie z daną obietnicą, syn Chmielnickiego ożenił się z córką mołdawskiego hospodara - Roksaną. Jednak nie na długo w 1653 roku Hospodar Mołdawski Bazyli Lupu został obalony przez wojska wołoskie, siedmiogrodzkie i Rzeczpospolitej, a syn Chmielnickiego - Tymofiej zginął podczas próby odsieczy.
Co z planami Chmielnickiego?
Chmielnickiemu marzyła się niezależna Ukraina, mógł to zrealizować poprzez wsparcie rosyjskiego cara, albo polskiego króla. Litewskie i polskie elity niestety nie kwapiły się do stworzenie, zamiast Rzeczpospolitej obojga narodów - trojga. Choć trzeba przyznać, że była to koncepcja rozpatrywana i bliska realizacji już od od unii lubelskiej 1569 roku ! Chmielnicki jednak szczerze nienawidził "Lachów" i choć niechętnie (Rosja zawsze była wrogo nastawiona do Kozaków) wybrał sojusz z carem. Rosjanie początkowo bali się angażować w konflikt, gdyż wszystkie poprzednie wojny z Rzeczpospolitą z kretesem przegrywali. Dwa lata po bitwie pod Batohem Aleksy Romanow podpisał z Chmielnickim (układ w Perejesławiu), wziął pod opiekę wschodnią część Ukrainy i wypowiedział Polsce wojnę. Niestety plany Chmielnickiego wzięły w łeb, Ukraina została podzielona na kilka wieków, sicz Kozaków zaporoskich została przez carycę Katarzynę II 100 lat później całkowicie zlikwidowana. Czy Chmielnicki zdawał sobie sprawę z tego, że rosyjski car nie jest podobny do polsko-litewskiego króla. Trudno powiedzieć, na pewno Ukraina na jego zrywie nic nie zyskała, a straty poniosły obydwie strony.
Wprawdzie zawarcie unii w Hadziaczu w 1658 roku z hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim otwierała drogę do powstania Rzeczypospolitej Trojga Narodów (z Księstwem Ruskim) to jednak nie było woli politycznej do jej faktycznego zrealizowania. Elity RP nie miały bowiem zaufania do Kozaków, Kozacy już wtedy paktowali z Moskwą, obalili Wyhowskiego i buławę hetmańską otrzymał Jerzy Chmielnicki. Na ziemie Ukrainy wkroczyły wojska rosyjskie.
Chmielnicki zapewne nie wiedział, że zjazd Ziemskiego Soboru Rosji w 1953, który zadeklarował chęć wzięcia Ukrainy pod swoje skrzydła, będzie jego ostatnim zjazdem. Warto dodać, że Sobór wybierał cara i tworzył prawo, wprawdzie musiało być sankcjonowane przez cara, ale jednak. Nie mógł wiedzieć, że samodzierżawie carskie okaże się dla Ukrainy niczym żelazny ucisk, z którego nie będzie się w stanie wyrwać, aż do rozpadu ZSRR.
Tak, jak do zaślepionego nienawiścią Chmielnickiego niewiele docierało, tak chan Tatarów Islam Girej (pośrednio również sułtan turecki Ibrahim Osmanli) z coraz większym niepokojem patrzył na rozwój sytuacji. Dla Tatarów zbyto silne osłabienie jednej ze stron nie było na rękę, pojawiał się natomiast na scenie nowy gracz - Rosja. Tatarzy 16 grudnia uzgodnili pod Kamieńcem separatystyczne porozumienie z Rzeczpospolitą. Wojska koronne odeszły, Chmielnicki pozostawiony przez potężnego sojusznika nie miał już chęci wojować, udał się do Perejasławia i tam chroniąc własny "tyłek" podpisał ugodę z Rosją. W 1655 roku Tatarzy Islama Gireja walczyli wspólnie z Polakami, w bitwie pod Jezierną pokonali Kozaków.
W efekcie powstania Chmielnickiego na jakiś czas upadł pomysł stworzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów. 100 lat potem caryca Katarzyna II zlikwiduje sicz, Tatarzy krymscy zostaną podbici, a potem w 1944 roku z rozkazu Stalina deportowani z Krymu. Trudno doszukać się jakiś pozytywów w powstaniu Chmielnickiego
Co na to Polacy?
W latach 1663-1664 hetman Stefan Czarniecki przeprowadził karną kampanię przeciwko Ukrainie, w rzezi zginęło aż dziewięciu jego krewnych. Miał to być odwet za Batoh. Ciało Chmielnickiego (zmarł w 1657 roku) zostało wykopane, a jego szczątki zniszczone.
Ukraina, Ruś, magnaci
Powstanie Chmielnickiego nie było jedynym powstaniem na Ukrainie, wcześniejsze Kosińskiego, Nalewajki były krwawo stłumione przez spolonizowanych ruskich magnatów. Po rebelii Pawluka w 1638 roku sejm przyjął z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego konstytucję "Ordynacja wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej". Niestety miała ona charakter represyjny i mocno zaostrzała sytuację na Ukrainie. Cytuję "Wszelkie tedy ich (tzn. Kozaków) dawne prawa starszeństwa, prerogatywy, dochody i inne godności przez wierne posługi ich przodków nabyte, a teraz przez tę rebelię stracone, na wieczne czasy im odejmujemy, chcąc mieć tych, których los wojny pozostawił wśród żywych, za w chłopy obrócone pospólstwo".
Nienawiść do "Lachów" w przypadku Bohdana Chmielnickiego mogła pojawić się z pobudek osobistych. Chmielnicki był szlachcicem, przedstawicielem wyższej warstwy kozackiego społeczeństwa (tzw. starszyzny), posiadał majątek ziemski, brał udział w bitwie pod Cecorą, gdzie zginął jego ojciec a on sam poszedł do niewoli tureckiej. Niestety pech chciał, że zetknął się z podstarościm Czaplińskim, który poprzez zajazd zagrabił jego majątek, nadany mu wcześniej za zasługi przez hetmana Koniecpolskiego. Czapliński uwiódł żonę Chmielnickiego, próbował zabić syna, a na Chmielnickiego zorganizował nieudany zamach. Chmielnicki próbował szukać sprawiedliwości w polskich trybunałach, a nawet u króla, niestety bezskutecznie.
Należy również pamiętać, że bunty nie miały charakteru narodowego. Kozakom wydawać by się nawet mogło, że działają na rozkaz i korzyść króla, który nie mogąc zrealizować swoich planów wojny z Chanatem Krymskim prosi ich o pomoc. Plany wojny z Chanatem torpedował Sejm RP. Chmielnicki sprytnie wykorzystał swoją wiedzę na temat wojny proponując Tatarom sojusz. Pomysł wojny z Chanatem Krymskim był bardzo dobry, zdobycie Krymu umożliwiało spokojny rozwój Ukrainy, która ciągle nękana była najazdami ze strony Tatarów. Chmielnicki początkowo był niechętny Rosji, gdyż była ona tradycyjnie wroga Kozakom.
Społeczeństwo ruskie składało się z chłopstwa (czerni), wśród nich wielu zbiegów z różnych części państwa, ruskie mieszczaństwo właściwie nie istniało, w miastach dominowali kupcy ormiańscy, Żydzi i Polacy. Elitą tych ziem byli Kozacy, w tym rejestrowi (na żołdzie Rzeczypospolitej), wśród nich było wielu szlachciców oraz kozacy nierejestrowi, których magnaci traktowali jak chłopstwo pańszczyźniane. Rządy nad tymi terenami sprawowali spolonizowane rody ruskiej szlachty Wiśniowieccy, Zasławscy, Ostrogscy, które miały ambicje kreowania polityki całej Rzeczpospolitej. Warto dodać, że rody te przeszły z prawosławia na katolicyzm. Niektórzy dowodzą, że wybuchy buntów były spowodowane podnoszeniem powinności pańszczyźnianych przez magnatów, a co z za tym idzie wpędzanie chłopów w nędzę. Ważną kwestią była również sprawa wiary. Od czasu zawiązania unii brzeskiej 1596 roku, prawosławie w Rzeczpospolitej podzieliło się na tych co uznają władzę papiestwa i dogmaty katolickie (unici) oraz prawosławnych, którzy nie uznali papieży (dyzunici). Wśród obu stron stale podsycany był konflikt. Sytuacja chłopów w całej Rzeczpospolitej była bardzo trudna. Szlachta nie tylko zyskała władzę nad ich pracą i losem, ale również posiadała władzę sądowniczą ! Nie dziwne więc, że wraz z powstaniem na Ukrainie rozruchy chłopskie pojawiły się w innych częściach kraju, w Wielkopolsce, Podhalu (górale Aleksandra Kostki-Napierskiego). Można pokusić się o stwierdzenie, że chłopi pańszczyźniani byli właściwie niewolnikami. Postawa szlachty wobec chłopów zemściła się w późniejszych ważnych dla przetrwania państwa wydarzeniach, w powstaniu styczniowym poparli cara, który był gwarantem uwłaszczenia i wolności.
Rzeczpospolita Trojga Narodów
Wobec przedłużającej się wojny Rzeczpospolitej z Moskwą 1654-1667 formalnie zgodzono się na powstanie unii Korony, Litwy i Rusi (Wielkie Księstwo Ruskie). W 1658 zawarto unię hadziacką, niestety Kozacy byli podzieleni i pogodzeni z podziałem Ukrainy. Do idei powstania takiego państwa powrócono podczas powstania styczniowego. Odnowiono wtedy unię horodelską, Rząd Narodowy przyjął wtedy wizerunek nowego herbu, obok godła Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego przedstawiał postać Archanioła Michała, patrona Rusi. Na wszystko było już jednak dawno za późno, w XIX wieku zaczęły rodzić się demony nacjonalizmu.
Ireneusz Piotrzkowicz
