biznes-ekonomia
Wielkie dywergencje w świetle badań historycznych
W XVIII wieku koncentracja PKB oraz produkcji przemysłowej przesunęła się do Wielkiej Brytanii, Europy i Ameryki Północnej. Wraz ze spadkiem kosztów transportu i postępującej integracji świata rosły korzyści z rozproszenia procesu produkcji.
Dzięki najnowszym badaniom historycznych rachunków narodowych możliwe stało się ustalenie z większą precyzją momentu, w którym nastąpiła „wielka dywergencja” (ang. the Great Divergence) standardów życia w Europie i Azji w XVIII w. Niniejszy artykuł pokazuje, że „mała dywergencja europejska” miała miejsce, kiedy Wielka Brytania i Niderlandy przegoniły Włochy i Hiszpanię, zaś „mała dywergencja azjatycka” – kiedy Japonia przegoniła Chiny i Indie. Do wielkiej dywergencji doszło dlatego, że Japonia, zaczynając od niższego poziomu, rozwijała się wolniej niż Wielka Brytania i Niderlandy oraz z powodu silnej negatywnej tendencji wzrostu gospodarczego w Chinach w czasach dynastii Qing.
Dyskusja na temat wielkiej dywergencji w produktywności i standardach życia w Europie i Azji wywarła istotny wpływ na nasze postrzeganie źródeł zachodniego dobrobytu. Przez znaczną część wieku XX historycy gospodarczy uznawali rewolucję przemysłową za punkt kulminacyjny procesu stopniowej poprawy rozpoczętego w późnym średniowieczu i trwającego do końca wczesnej epoki nowożytnej (Weber 1930, Landes 1969). W czasie, gdy Europa zmieniała swoje instytucje i gromadziła kapitał, Azja przeżywała stagnację i zaczęła odstawać. Rewolucja przemysłowa i XIX-wieczny kolonializm były postrzegane jako czynniki przyspieszające ów proces dywergencji, zamiast – jako jej podstawowe przyczyny. Pomeranz (2000) zakwestionował to, co uznał za eurocentryczne obciążenie tej narracji, twierdząc, że już w roku 1800 obszar delty Jangcy w Chinach był tak samo rozwinięty jak Wielka Brytania i Niderlandy, będące najbogatszymi krajami w Europie. Inne części Azji również były opisywane jako podobnie rozwinięte pod koniec XVIII w.
Jednak pomimo zasadniczo ilościowego charakteru tych twierdzeń, badanie to nie było na ogół poparte systematyczną analizą danych.
W nowym artykule (Broadberry, 2021) dowodzę, że rewizjonistyczni autorzy ze szkoły kalifornijskiej słusznie wskazywali na regionalne różnice w rozwoju gospodarczym w Europie i Azji, ale przesadzili, twierdząc, że na obu kontynentach do XIX wieku panowała równowaga pod tym względem. Nowe dane historyczne dotyczące rachunków narodowych wskazują, że wielka dywergencja nastąpiła w XVIII, a nie w XIX wieku. Pogląd ten niedawno poparł Pomeranz (2011, 2017). Jest to dużo później niż głosił tradycyjny pogląd, zgodnie z którym Europa przodowała w postępie gospodarczym od średniowiecza.
Nowe szacunkowe dane dotyczące PKB na osobę dla trzech najważniejszych krajów w Europie i dwóch w Azji wskazują na znaczne zróżnicowanie regionalne na obu kontynentach.
Po pierwsze, kiedy Wielka Brytania i Niderlandy prześcignęły Włochy, doszło do małej dywergencji europejskiej. Zaczynając od niższego poziomu PKB na mieszkańca, Wielka Brytania i Niderlandy doświadczyły trwałego wzrostu dochodów na mieszkańca po epidemii dżumy w połowie XIV wieku, zaś w XVI wieku, w czasach złotej ery Niderlandów, kraj ten wyprzedził Włochy. Z kolei Wielka Brytania przegoniła Włochy na początku XVIII wieku, a potem przegoniła Niderlandy – na początku XIX wieku.
Po drugie, mała azjatycka dywergencja miała miejsce, kiedy Japonia wyprzedziła Chiny. Japonia rozwijała się szybciej niż Chiny w XVIII wieku, jednak wciąż wolniej niż Wielka Brytania, która okazała się przodującym krajem euroazjatyckim w XIX wieku (Bassino i in. 2015).
Jeżeli skupimy się wyłącznie na dużych państwach azjatyckich, takich jak Chiny i Japonia, wydaje się, że wielka dywergencja nastąpiła już przed rokiem 1400, kiedy to główny kraj azjatycki (Chiny) już był znacznie biedniejszy niż trzy kraje w czołówce europejskiej (Włochy, Wielka Brytania i Niderlandy). Jednak Chiny radykalnie różniły się wielkością od każdego poszczególnego kraju w Europie. W roku 1600 liczyły 160 mln ludzi w porównaniu z 13,1 mln we Włoszech, 4,2 mln w Wielkiej Brytanii i zaledwie 1,5 mln w Niderlandach (Maddison 2010). Mimo że różnica w PKB per capita między głównymi krajami europejskimi a Chinami do XVIII wieku utrzymywała się na niskim poziomie, mniejsze regiony Chin takie jak delta Jangcy, o wielkości porównywalnej z krajami europejskimi, mogły równać się z najbogatszymi częściami Europy.
Poza oznaczeniem czasu wystąpienia wielkiej dywergencji na podstawie porównań PKB per capita, proponuję także wyjaśnienie tego zjawiska. Korzystając z zaproponowanego przez Maddisona (1988) rozróżnienia na bezpośrednie i pierwotne źródła wzrostu gospodarczego, w pierwszym rzędzie oceniamy udział czynników bezpośrednich. Należą do nich wzrost siły roboczej, zwiększony nakład pracy, większy udział ziemi uprawnej, inwestycje w kapitał ludzki oraz kapitał materialny, wzrost łącznej wydajności czynników produkcji (TFP) i zmiany strukturalne. Główną przeszkodą w realizacji celu wyjaśnienia wzrostu gospodarczego w analizowanym długim okresie jest brak danych o wielkości kapitału.
W tym artykule opieram się na niedawno przeprowadzonym badaniu Broadberry’ego i de Pleijta (2021), w którym oszacowano inwestycje i materialny kapitał Wielkiej Brytanii w okresie 1270-1870. Pozwala to wyjaśnić, jak Wielka Brytania z zaścianka gospodarczego Europy w XIV wieku – na początku XIX wieku stała się światowym liderem pod względem PKB per capita. Na podstawie pracy Solowa (1957), mierzenie wzrostu w formie intensywnej tłumaczy wzrost wydajności pracy w zakresie pogłębienia kapitału ludzkiego, pogłębienia kapitału, zmian stosunku liczby pracowników do gruntów uprawnych i rosnącej produktywności.
Wyniki badania wskazują, że wzrost wydajności pracy był przede wszystkich spowodowany lepszą produktywnością, czyli wzrostem TFP. Podobne wyniki są dostępne dla rachunków wzrostu opisanych przez van Zandena i van Leeuwena (2012) dla Niderlandów w latach 1540-1800. Używając trafnego określenia, którym McCloskey (1981:108) posłużył się w odniesieniu do rewolucji przemysłowej, możemy powiedzieć, że to nie zaniechanie, a pomysłowość, wpłynęła na wielką dywergencję, która była spowodowana efektywniejszym wykorzystaniem nakładów czynników produkcji, a nie oszczędnościami przeznaczonymi na wyposażenie ludzi w większe nakłady czynników produkcji.
Przechodząc do analizy źródeł pierwotnych, zacznę od instytucji. Instytucje państwowe odgrywają ważną rolę w wyjaśnieniu wzorców dywergencji w obrębie Europy i Azji, a także pomiędzy oboma kontynentami. W Niderlandach i Wielkiej Brytanii dochodowość państwa mogła wzrastać, jak pokazują dane dotyczące dochodów fiskalnych per capita. Jednocześnie jednak kupcy mogli sprawować kontrolę nad państwem poprzez działalność parlamentarną (van Zanden i wsp. 2012, Henriques i Palma 2019). Oznaczało to, że państwo mogło tworzyć odpowiednie bodźce do koncentracji i innowacji, które wspierały rozwój siły roboczej, kapitału ludzkiego i materialnego, ziemi uprawnej i TFP.
Jednak trudno byłoby zrozumieć wielką dywergencję bez odniesienia do czynników geograficznych pierwszego i drugiego rzędu, będących drugim podstawowym źródłem rozwoju gospodarczego. Krugman i Venables (1995) pokazali, jak pochodzące z zewnątrz zalety i wady ulegają wzmocnieniu, a nie osłabieniu, poprzez siły integracji gospodarczej. Uważa się, że korzystne lokalizacje o wysokiej produktywności przyciągają ludzi i inwestycje, co jeszcze bardziej podnosi produktywność dzięki korzyściom płynącym z koncentracji. Niekorzystne lokalizacje o niskiej produktywności przyciągają mniej ludzi i inwestycji, przez co pozostają jeszcze bardziej w tyle. Obniżanie kosztów handlu może więc asymetrycznie oddziaływać na różne regiony, powodując skupianie się przemysłu w kilku korzystnych lokalizacjach, w miarę jak rynki stają się bardziej zintegrowane zamiast w równomierny sposób rozproszone po świecie.
Crafts i Venables (2003) przedstawiają, jak w kluczowych regionach produkcja przemysłowa stała się znacznie bardziej skoncentrowana niż ogólna działalność gospodarcza, kiedy od XVIII wieku koszty transportu spadły, a świat stał się o wiele bardziej zintegrowany. Choć w XIV i XVII wieku zaszły zauważalne zmiany w udziałach w światowym PKB, były one niewielkie wobec zmian w XVIII wieku. PKB oraz produkcja przemysłowa stały się bardziej skoncentrowane w Wielkiej Brytanii, Europie i Ameryce Północnej, a proces koncentracji posunął się o wiele dalej w produkcji przemysłowej.
Wraz ze spadkiem kosztów transportu i tendencją do większej integracji świata, dla przemysłowców korzystna stała się koncentracja produkcji w małej liczbie regionów, co podniosło produktywność. Jednak w miarę jak koszty transportu nadal spadały, stało się możliwe ponowne większe rozproszenie produkcji. Pojawiła się możliwość wysyłki półproduktów, co uczyniło lokalizację produkcji w krajach o niskich kosztach płac bardziej opłacalną. To doprowadziło do dezindustrializacji w gospodarkach zachodnich. W miarę jak kraje takie jak Japonia i kraje nowo uprzemysłowione z powodzeniem przeszły industrializację, a płace w tych gospodarkach wzrosły, one również zaczęły podlegać podobnym siłom dezindustrializacyjnym. W ostatnich dziesięcioleciach Chiny odnotowały najwyższe przyrosty w udziale produkcji przemysłowej.
Allen (2009) również podkreśla znaczenie rozwoju Londynu dzięki brytyjskim sukcesom w handlu międzynarodowym po przesunięciu koncentracji aktywności handlowej Europy z rejonu Morza Śródziemnego na Atlantyk po 1500 r. Z jednej strony podniosło to płace dzięki oszczędnościom płynącym z koncentracji, a z drugiej – pobudziło rozwój brytyjskiego przemysłu węglowego w odpowiedzi na rosnący popyt na paliwo. Wyjątkowe dla Wielkiej Brytanii ceny czynników produkcji łączące wysokie płace z niskimi cenami energii przyspieszyły postęp technologiczny, który usprawniał pracę i opierał się na węglu.
Stephen BroadberryOtwiera się w nowym oknie – Professor of Economic History, Oxford University; Research Theme Leader, CAGE; Research Fellow, CEPR, obserwatorfinansowy.pl
Dzięki najnowszym badaniom historycznych rachunków narodowych możliwe stało się ustalenie z większą precyzją momentu, w którym nastąpiła „wielka dywergencja” (ang. the Great Divergence) standardów życia w Europie i Azji w XVIII w. Niniejszy artykuł pokazuje, że „mała dywergencja europejska” miała miejsce, kiedy Wielka Brytania i Niderlandy przegoniły Włochy i Hiszpanię, zaś „mała dywergencja azjatycka” – kiedy Japonia przegoniła Chiny i Indie. Do wielkiej dywergencji doszło dlatego, że Japonia, zaczynając od niższego poziomu, rozwijała się wolniej niż Wielka Brytania i Niderlandy oraz z powodu silnej negatywnej tendencji wzrostu gospodarczego w Chinach w czasach dynastii Qing.
Dyskusja na temat wielkiej dywergencji w produktywności i standardach życia w Europie i Azji wywarła istotny wpływ na nasze postrzeganie źródeł zachodniego dobrobytu. Przez znaczną część wieku XX historycy gospodarczy uznawali rewolucję przemysłową za punkt kulminacyjny procesu stopniowej poprawy rozpoczętego w późnym średniowieczu i trwającego do końca wczesnej epoki nowożytnej (Weber 1930, Landes 1969). W czasie, gdy Europa zmieniała swoje instytucje i gromadziła kapitał, Azja przeżywała stagnację i zaczęła odstawać. Rewolucja przemysłowa i XIX-wieczny kolonializm były postrzegane jako czynniki przyspieszające ów proces dywergencji, zamiast – jako jej podstawowe przyczyny. Pomeranz (2000) zakwestionował to, co uznał za eurocentryczne obciążenie tej narracji, twierdząc, że już w roku 1800 obszar delty Jangcy w Chinach był tak samo rozwinięty jak Wielka Brytania i Niderlandy, będące najbogatszymi krajami w Europie. Inne części Azji również były opisywane jako podobnie rozwinięte pod koniec XVIII w.
Jednak pomimo zasadniczo ilościowego charakteru tych twierdzeń, badanie to nie było na ogół poparte systematyczną analizą danych.
W nowym artykule (Broadberry, 2021) dowodzę, że rewizjonistyczni autorzy ze szkoły kalifornijskiej słusznie wskazywali na regionalne różnice w rozwoju gospodarczym w Europie i Azji, ale przesadzili, twierdząc, że na obu kontynentach do XIX wieku panowała równowaga pod tym względem. Nowe dane historyczne dotyczące rachunków narodowych wskazują, że wielka dywergencja nastąpiła w XVIII, a nie w XIX wieku. Pogląd ten niedawno poparł Pomeranz (2011, 2017). Jest to dużo później niż głosił tradycyjny pogląd, zgodnie z którym Europa przodowała w postępie gospodarczym od średniowiecza.
Nowe szacunkowe dane dotyczące PKB na osobę dla trzech najważniejszych krajów w Europie i dwóch w Azji wskazują na znaczne zróżnicowanie regionalne na obu kontynentach.
Po pierwsze, kiedy Wielka Brytania i Niderlandy prześcignęły Włochy, doszło do małej dywergencji europejskiej. Zaczynając od niższego poziomu PKB na mieszkańca, Wielka Brytania i Niderlandy doświadczyły trwałego wzrostu dochodów na mieszkańca po epidemii dżumy w połowie XIV wieku, zaś w XVI wieku, w czasach złotej ery Niderlandów, kraj ten wyprzedził Włochy. Z kolei Wielka Brytania przegoniła Włochy na początku XVIII wieku, a potem przegoniła Niderlandy – na początku XIX wieku.
Po drugie, mała azjatycka dywergencja miała miejsce, kiedy Japonia wyprzedziła Chiny. Japonia rozwijała się szybciej niż Chiny w XVIII wieku, jednak wciąż wolniej niż Wielka Brytania, która okazała się przodującym krajem euroazjatyckim w XIX wieku (Bassino i in. 2015).
Jeżeli skupimy się wyłącznie na dużych państwach azjatyckich, takich jak Chiny i Japonia, wydaje się, że wielka dywergencja nastąpiła już przed rokiem 1400, kiedy to główny kraj azjatycki (Chiny) już był znacznie biedniejszy niż trzy kraje w czołówce europejskiej (Włochy, Wielka Brytania i Niderlandy). Jednak Chiny radykalnie różniły się wielkością od każdego poszczególnego kraju w Europie. W roku 1600 liczyły 160 mln ludzi w porównaniu z 13,1 mln we Włoszech, 4,2 mln w Wielkiej Brytanii i zaledwie 1,5 mln w Niderlandach (Maddison 2010). Mimo że różnica w PKB per capita między głównymi krajami europejskimi a Chinami do XVIII wieku utrzymywała się na niskim poziomie, mniejsze regiony Chin takie jak delta Jangcy, o wielkości porównywalnej z krajami europejskimi, mogły równać się z najbogatszymi częściami Europy.
Poza oznaczeniem czasu wystąpienia wielkiej dywergencji na podstawie porównań PKB per capita, proponuję także wyjaśnienie tego zjawiska. Korzystając z zaproponowanego przez Maddisona (1988) rozróżnienia na bezpośrednie i pierwotne źródła wzrostu gospodarczego, w pierwszym rzędzie oceniamy udział czynników bezpośrednich. Należą do nich wzrost siły roboczej, zwiększony nakład pracy, większy udział ziemi uprawnej, inwestycje w kapitał ludzki oraz kapitał materialny, wzrost łącznej wydajności czynników produkcji (TFP) i zmiany strukturalne. Główną przeszkodą w realizacji celu wyjaśnienia wzrostu gospodarczego w analizowanym długim okresie jest brak danych o wielkości kapitału.
W tym artykule opieram się na niedawno przeprowadzonym badaniu Broadberry’ego i de Pleijta (2021), w którym oszacowano inwestycje i materialny kapitał Wielkiej Brytanii w okresie 1270-1870. Pozwala to wyjaśnić, jak Wielka Brytania z zaścianka gospodarczego Europy w XIV wieku – na początku XIX wieku stała się światowym liderem pod względem PKB per capita. Na podstawie pracy Solowa (1957), mierzenie wzrostu w formie intensywnej tłumaczy wzrost wydajności pracy w zakresie pogłębienia kapitału ludzkiego, pogłębienia kapitału, zmian stosunku liczby pracowników do gruntów uprawnych i rosnącej produktywności.
Wyniki badania wskazują, że wzrost wydajności pracy był przede wszystkich spowodowany lepszą produktywnością, czyli wzrostem TFP. Podobne wyniki są dostępne dla rachunków wzrostu opisanych przez van Zandena i van Leeuwena (2012) dla Niderlandów w latach 1540-1800. Używając trafnego określenia, którym McCloskey (1981:108) posłużył się w odniesieniu do rewolucji przemysłowej, możemy powiedzieć, że to nie zaniechanie, a pomysłowość, wpłynęła na wielką dywergencję, która była spowodowana efektywniejszym wykorzystaniem nakładów czynników produkcji, a nie oszczędnościami przeznaczonymi na wyposażenie ludzi w większe nakłady czynników produkcji.
Przechodząc do analizy źródeł pierwotnych, zacznę od instytucji. Instytucje państwowe odgrywają ważną rolę w wyjaśnieniu wzorców dywergencji w obrębie Europy i Azji, a także pomiędzy oboma kontynentami. W Niderlandach i Wielkiej Brytanii dochodowość państwa mogła wzrastać, jak pokazują dane dotyczące dochodów fiskalnych per capita. Jednocześnie jednak kupcy mogli sprawować kontrolę nad państwem poprzez działalność parlamentarną (van Zanden i wsp. 2012, Henriques i Palma 2019). Oznaczało to, że państwo mogło tworzyć odpowiednie bodźce do koncentracji i innowacji, które wspierały rozwój siły roboczej, kapitału ludzkiego i materialnego, ziemi uprawnej i TFP.
Jednak trudno byłoby zrozumieć wielką dywergencję bez odniesienia do czynników geograficznych pierwszego i drugiego rzędu, będących drugim podstawowym źródłem rozwoju gospodarczego. Krugman i Venables (1995) pokazali, jak pochodzące z zewnątrz zalety i wady ulegają wzmocnieniu, a nie osłabieniu, poprzez siły integracji gospodarczej. Uważa się, że korzystne lokalizacje o wysokiej produktywności przyciągają ludzi i inwestycje, co jeszcze bardziej podnosi produktywność dzięki korzyściom płynącym z koncentracji. Niekorzystne lokalizacje o niskiej produktywności przyciągają mniej ludzi i inwestycji, przez co pozostają jeszcze bardziej w tyle. Obniżanie kosztów handlu może więc asymetrycznie oddziaływać na różne regiony, powodując skupianie się przemysłu w kilku korzystnych lokalizacjach, w miarę jak rynki stają się bardziej zintegrowane zamiast w równomierny sposób rozproszone po świecie.
Crafts i Venables (2003) przedstawiają, jak w kluczowych regionach produkcja przemysłowa stała się znacznie bardziej skoncentrowana niż ogólna działalność gospodarcza, kiedy od XVIII wieku koszty transportu spadły, a świat stał się o wiele bardziej zintegrowany. Choć w XIV i XVII wieku zaszły zauważalne zmiany w udziałach w światowym PKB, były one niewielkie wobec zmian w XVIII wieku. PKB oraz produkcja przemysłowa stały się bardziej skoncentrowane w Wielkiej Brytanii, Europie i Ameryce Północnej, a proces koncentracji posunął się o wiele dalej w produkcji przemysłowej.
Wraz ze spadkiem kosztów transportu i tendencją do większej integracji świata, dla przemysłowców korzystna stała się koncentracja produkcji w małej liczbie regionów, co podniosło produktywność. Jednak w miarę jak koszty transportu nadal spadały, stało się możliwe ponowne większe rozproszenie produkcji. Pojawiła się możliwość wysyłki półproduktów, co uczyniło lokalizację produkcji w krajach o niskich kosztach płac bardziej opłacalną. To doprowadziło do dezindustrializacji w gospodarkach zachodnich. W miarę jak kraje takie jak Japonia i kraje nowo uprzemysłowione z powodzeniem przeszły industrializację, a płace w tych gospodarkach wzrosły, one również zaczęły podlegać podobnym siłom dezindustrializacyjnym. W ostatnich dziesięcioleciach Chiny odnotowały najwyższe przyrosty w udziale produkcji przemysłowej.
Allen (2009) również podkreśla znaczenie rozwoju Londynu dzięki brytyjskim sukcesom w handlu międzynarodowym po przesunięciu koncentracji aktywności handlowej Europy z rejonu Morza Śródziemnego na Atlantyk po 1500 r. Z jednej strony podniosło to płace dzięki oszczędnościom płynącym z koncentracji, a z drugiej – pobudziło rozwój brytyjskiego przemysłu węglowego w odpowiedzi na rosnący popyt na paliwo. Wyjątkowe dla Wielkiej Brytanii ceny czynników produkcji łączące wysokie płace z niskimi cenami energii przyspieszyły postęp technologiczny, który usprawniał pracę i opierał się na węglu.
Stephen BroadberryOtwiera się w nowym oknie – Professor of Economic History, Oxford University; Research Theme Leader, CAGE; Research Fellow, CEPR, obserwatorfinansowy.pl
